Güncel gelişme
Birleşmiş Milletler Uluslararası Ticaret Hukuku Komisyonu (UNCITRAL) tarafından 9 Temmuz 2021’de kabul edilen Seri Tahkim Kuralları (“Seri Tahkim Kuralları“) 19 Eylül 2021’de yürürlüğe girmiştir ve Birleşmiş Milletler Bilgi Hizmetleri’nin Seri Tahkim Kuralları’nın yürürlüğe girmesine ilişkin yaptığı basın açıklamasında seri tahkimin önemi şu şekilde vurgulanmıştır:
Seri tahkim, taraflarca uyuşmazlığın maliyet ve zaman açısından etkin bir şekilde nihai çözüme ulaştırılması için uluslararası ticari uygulamada giderek daha fazla kullanılmaktadır. Seri Tahkim Kuralları, tarafların kolaylaştırılmış ve basitleştirilmiş bir usul ile hakem kararlarının daha kısa süre içerisinde verilmesini sağlayan hükümler üzerinde anlaşmasını sağlamaktadır. Aynı zamanda, Seri Tahkim Kuralları, etkin bir tahkim yargılaması ile tarafların adil yargılanma hakkı ve eşit muamele hakkı arasında bir denge sağlamaktadır.
UNCITRAL’in II No’lu Çalışma Grubu (“Çalışma Grubu II“) tarafından yürütülen çok sayıda görüşme ve müzakereden sonra, Seri Tahkim Kuralları’nın ayrı bir kurallar dizisi olarak değil, UNCITRAL Tahkim Kuralları’na (“Tahkim Kuralları“) ek olacak şekilde yapılandırılmasına karar verilmiştir. Bu nedenle, Tahkim Kuralları ve Seri Tahkim Kuralları birlikte okunmalı ve değerlendirilmelidir. Ayrıca, Çalışma Grubu II, Seri Tahkim Kuralları’na ek olarak, bu kurallara ilişkin önemli bilgiler ve açıklamalar içeren Seri Tahkim Kuralları’na İlişkin Açıklama Notları’nı (“Açıklama Notları“) da hazırlamıştır.
Seri Tahkim Kuralları’nın temel hükümleri aşağıdakilere ilişkindir:
- Seri Tahkim Kuralları’nın kapsamı
- tahkim yargılamasının başlatılması ve hakem(ler)in atanması usulü
- hakemin/hakem heyetinin duruşma ve delillere ilişkin takdir yetkisi
- hakem kararının verilmesi için süre ve sürelere ilişkin olarak hakem heyetinin takdir yetkisi
Seri Tahkim Kuralları’nın temel hükümlerinin incelenmesi
1. Seri Tahkim Kuralları’nın kapsamı
Seri Tahkim Kuralları, Madde 1’de yer alan düzenleme uyarınca kendiliğinden değil ancak tarafların seçimiyle uygulanır.
Bununla bağlantılı ve diğer tahkim kurumlarından farklı olarak, Seri Tahkim Kuralları’na başvurmak için belirli parasal eşikler gibi ek gereklilikler öngörülmemiştir. Örneğin, Milletlerarası Ticaret Odası 2021 Tahkim Kuralları, tahkim anlaşması 1 Mart 2017 tarihinde veya sonrasında ve 1 Ocak 2021 tarihinden önce yapılmışsa, uyuşmazlık konusu tutarın 2 milyon ABD Dolarını geçmemesi halinde veya tahkim anlaşması 1 Ocak 2021 tarihinde veya sonrasında yapılmışsa 3 milyon ABD Dolarını geçmemesi halinde, taraflar arasında aksi kararlaştırılmadıkça seri tahkim kurallarının kendiliğinden uygulanacağını öngörmektedir. Benzer şekilde, İstanbul Tahkim Merkezi Seri Tahkim Kuralları da talep ve varsa karşı taleplerin davanın açıldığı tarihteki toplam tutarının 300.000 Türk Lirasını aşmadığı uyuşmazlıklarda, taraflar aksini kararlaştırmadıkça seri tahkim kurallarının kendiliğinden uygulanacağını öngörmektedir. Ancak Seri Tahkim Kuralları, taraflar bu kurallara başvurulması yönünde bir anlaşma yapmamışsa kendiliğinden uygulanmayacaktır.
Ayrıca taraflar, sözleşmelerini hazırlarken Seri Tahkim Kuralları’nı uygulamaya karar vermiş olsalar da, tarafların tahkim yargılaması sırasında her zaman Seri Tahkim Kuralları’nın uygulanmaması konusunda anlaşabilecekleri Seri Tahkim Kuralları Madde 2’de açıkça belirtilmiştir. Dolayısıyla tahkim yargılaması sırasında taraflar Seri Tahkim Kuralları’nın uygulanmasından vazgeçebilecektir. Bunun yanı sıra hakem heyeti, ancak istisnai durumlarda taraflardan birinin talebi üzerine ve tarafları görüşlerini bildirmeye davet ettikten sonra Seri Tahkim Kuralları’nın artık uygulanmamasına karar verebilecektir.
Ayrıca Seri Tahkim Kuralları, Seri Tahkim Kuralları’na başvurmanın uyuşmazlıklarını çözmek için uygun olduğunu düşünen tarafların sözleşmelerine yansıtarak kullanabileceği aşağıdaki gibi örnek bir tahkim maddesi içermektedir:
Bu sözleşmeden kaynaklanan veya bu sözleşme, sözleşmenin ihlali, feshi veya geçersizliğiyle ilgili olarak ortaya çıkabilecek bir uyuşmazlık, ihtilaf veya iddia UNCITRAL Seri Tahkim Kuralları uyarınca tahkim yoluyla çözülür.
3. Tahkim yargılamasının etkin bir şekilde başlatılması
Seri tahkim usulünün temel amacı, yargılamanın yargısal niteliğini tamamen göz ardı etmeksizin, kısa sürede ve uygun maliyetlerle hakem kararının alınabilmesidir. Seri Tahkim Kuralları da bu çerçevede taraflara ve hakem heyetine bu önemli hedeflere ulaşmak için çeşitli araçlar sağlamaktadır.
Tarafların ve hakem heyetinin durumu: Seri Tahkim Kuralları Madde 3 müzakerelerin ve duruşmaların uzaktan yapılmasını mümkün hale getirmektedir ve aşağıda ayrıntılarıyla açıklanacak olan atama makamları ile ilgili Madde 6 dâhil olmak üzere Madde 3’ün devamında yer alan hükümler tahkim yargılamasının başlatılması aşamasını büyük ölçüde hızlandırmaktadır. Bu yaklaşım aynı zamanda Covid-19’un etkileri ile tahkim camiasında ortaya çıkan yeni gelişmelerle de uyumludur.
Tahkim bildirimi ve dava dilekçesi: Dilekçeler teatisi süreci de tahkim yargılamasının etkin, hızlı ve uygun maliyetli bir şekilde yürütülmesi amacına hizmet edecek şekilde düzenlenmiştir. Seri Tahkim Kuralları Madde 4 uyarınca tahkim bildiriminde atama makamının belirlenmesi ve hakem atanmasına ilişkin teklif de yer almalıdır. Ayrıca, davacı, davalıya tahkim bildirimi ile aynı anda dava dilekçesini de iletecektir.
Tahkim bildirimine cevap ve cevap dilekçesi: Seri Tahkim Kuralları Madde 5 uyarınca, davalı da tahkim bildirimine cevabı ile atama makamının belirlenmesi ve hakem atanmasına ilişkin teklifini davacının tahkim bildirimini almasından itibaren 15 gün içinde ve cevap dilekçesini de hakem heyetinin teşekkülünden itibaren 15 gün içinde davacıya iletecektir.
Tahkim bildirimi ve dava dilekçesinin ve aynı şekilde bu dilekçelere cevapların aynı anda sunuluyor olması, söz konusu dilekçelerin ne kadar detaylı olduğuna bağlı olarak düşük maliyetli olmayabilir; zira bu durumda aynı anda iki dilekçede birden çalışılması gerekecektir. Diğer yandan, bu durum zaman bakımından etkililik açısından şüpheye mahal vermemektedir. Yine de bu hususların taraflar ve onları Seri Tahkim Kuralları kapsamında yürütülen bir tahkim yargılamasında temsil edecek vekilleri tarafından göz önünde tutulması gerekmektedir.
Tayin ve Atama Makamları: Tahkim yargılamasının etkin bir şekilde yürütülmesini ve bütünlüğünü sağlayan bir diğer hüküm ise atama makamının belirlenmesine ilişkindir. Seri Tahkim Kuralları Madde 6 uyarınca, atama makamının tayinine ilişkin teklifin taraflara ulaşmasından sonraki 15 gün içinde tarafların atama makamı üzerinde anlaşamaması halinde, taraflardan biri, Daimi Hakemlik Mahkemesi genel sekreterinin atama makamını tayin etmesini veya atama makamı olarak görev yapmasını talep edebilecektir. Bu hüküm sayesinde yerel mahkemelere başvurmaya gerek kalmadığı için taraflar usule ilişkin ortaya çıkabilecek sorunlardan kaçınabilecektir.
Hakem sayısı ve tek hakem atanması: Hakemlerin sayısı ve atanmasına ilişkin hükümler de uygun maliyetli ve daha hızlı bir tahkim yargılamasını temin etmeye yönelik olarak düzenlenmiştir. Kural olarak, taraflar aksini kararlaştırmadıkça, Seri Tahkim Kuralları Madde 7 uyarınca yargılama tek hakem tarafından görülecektir. Seri Tahkim Kuralları Madde 8 uyarınca, kural olarak tek hakem taraflarca müştereken atanacaktır. Ancak, taraflardan birinin atamaya ilişkin teklifinin alınmasından 15 gün sonra tek hakem ataması konusunda taraflar arasında anlaşma sağlanamamışsa, atama makamı, taraflardan birinin talebi üzerine tek hakemi atayacaktır.
3. Hakem heyetinin duruşma ve delillere ilişkin takdir yetkisi
Seri Tahkim Kuralları Madde 11 uyarınca hakem heyeti, tarafları görüşlerini bildirmeye davet ettikten sonra ve taraflardan biri duruşma yapılmasını talep etmediği takdirde, yargılamanın duruşmasız yapılmasına karar verme yetkisine sahiptir. Buna ek olarak, Seri Tahkim Kuralları Madde 15, hakem heyetinin tarafların hangi delilleri sunması gerektiği konusunda takdir yetkisinin olduğunu ve bütün taraflarca böyle bir talepte bulunulmadığı sürece taraflardan birinin belge ibraz talebini aynı şekilde reddedebileceğini hüküm altına almaktadır. Bu hükümler, tahkim yargılamasının usulüne ilişkin olarak hakem heyetine geniş bir takdir yetkisi vermek suretiyle hızlı bir yargılama yürütülmesini sağlamayı amaçlamaktadır. Diğer yandan hakem heyetine tanınmış olan bu geniş takdir yetkisi, uyuşmazlığın esasına uygulanacak hukuk ve hakem kararının tenfizinin isteneceği ülkeye göre bazı tenfiz problemleri yaratabilecektir. Bu bakımdan hakem heyeti deliller konusunda bu kadar geniş bir yetkiyi kullanmaktan kaçınabilecektir. Açıklama Notları’ndan da görülebileceği üzere Çalışma Grubu II, Seri Tahkim Kuralları’nı müzakere ederken tenfiz ve iptal aşamalarına ilişkin riskleri de göz önünde bulundurmuştur, ancak yine de tenfiz ve iptal ile ilgili sorunlarla karşılaşılması ihtimali mevcuttur.
4. Sürelerle ilgili hükümler
Seri Tahkim Kuralları Madde 16 ile hakem kararının verilmesi için belirlenen süre, taraflar aksini kararlaştırmadıkça hakem heyetinin teşekkülünden itibaren altı aydır. Daha da önemlisi, hakem heyeti, istisnai durumlarda ve tarafları görüşlerini belirtmeye davet ettikten sonra sürelere ilişkin takdir yetkisini kullanarak bu süreyi dokuz aya kadar uzatabilecektir. Ayrıca, hakem heyetinin dokuz ay içinde hakem kararının verilemeyeceği sonucuna varması halinde, hakem heyeti, kendisi tarafından belirlenen süre içerisinde bütün tarafların kabul etmesi halinde yürürlüğe girecek olan, nihai bir uzatılmış süre sınırlaması önerecektir. Ancak süre uzatımına ilişkin bir anlaşmaya varılamaması halinde; taraflardan her biri, Seri Tahkim Kuralları’nın artık uygulanabilir olmamasını talep edebilecektir. Bu halde, hakem heyeti, tarafları görüşlerini belirtmeye davet edecek ve sonrasında Tahkim Kuralları uyarınca yargılamaya devam etmeye karar verebilecektir.
Açıklama Notları’nda tahkim yargılamasını standart usulden seri tahkim usulüne çevirmek konusunda birtakım usuli endişelere yer verilmektedir. Bu endişelerin ilki hakem heyetinin atanması konusundadır. Açıklama Notları uyarınca, hâlihazırda hakem heyeti teşekkül etmişse, usulü değiştirmek otomatik olarak hakem heyetinin de Tahkim Kuralları’na göre tekrar oluşturulması gerekeceği anlamına gelmemektedir. Aksine, hakem heyeti olduğu gibi kalacaktır ancak bazı durumlarda taraflar, bir hakemi değiştirmeye veya hakem heyetinin baştan oluşturulmasına karar verebilecek ve/veya hakem kendi programına artık uymaması gibi sebeplerle yargılamadan çekilebilecektir. Ayrıca, Açıklama Notları’na göre: “hakem heyetince aksi kararlaştırılmadıkça, standart yargılamanın, tarafların anlaşması veya hakem heyetinin kararı ile seri yargılamanın sonlandırıldığında kaldığı yerden devam etmesi uygun olacaktır. Seri yargılama sırasında alınan kararlar, hakem heyeti önceki kararlarından veya önceki hakem heyeti tarafından verilen bir karardan ayrılmaya karar vermedikçe geçerli olmalıdır.” Açıklama Notları’nda değinilmiş olmakla beraber, bu aynı zamanda yargılama sırasında ve sonrasında, tenfiz veya iptal aşamalarında bazı tartışmalara sebep olabilecektir.
Bunlara ek olarak, Seri Tahkim Kuralları Madde 10 uyarınca, Madde 16’da belirtilen durumlar dışında, hakem heyetine, tarafları görüşlerini bildirmeye davet ettikten sonra, Tahkim Kuralları veya Seri Tahkim Kuralları’nda belirtilen süre sınırlamalarını değiştirmek konusunda geniş bir takdir yetkisi verilmiştir.
Sonuç
Seri Tahkim Kuralları taraflara uyuşmazlıklarını çözmeleri için basitleştirilmiş, maliyet ve zaman açısından etkin bir usul sağlamayı amaçlamaktadır. Seri Tahkim Kuralları, bu kuralların yalnızca tarafların mutabakatı üzerine uygulanabileceğini öngören 1. maddeyi ve tahkim yargılamasının çok daha hızlı başlatılmasını ve hakem heyetinin oluşturulmasını öngören diğer temel hükümleri içermektedir.
Seri Tahkim Kuralları’nın diğer bir önemli yönü, hakem heyetine duruşma ve deliller ile usule ilişkin hususlar için süre konusunda azımsanmayacak derecede takdir yetkisi vermesidir. Ancak, belirtmek gerekir ki, Madde 16’da hüküm altına alınan hakem heyetinin hakem kararını vermesi için süre sınırı yalnızca altı aydır ve hakem heyeti ancak istisnai hallerde bu süreyi dokuz aya kadar uzatabilmektedir.
Son olarak, Seri Tahkim Kuralları, tarafların süresi içinde mutabık kalması halinde hakem heyetinin karar vermek için nihai bir uzatılmış süre sınırı belirlemesine olanak tanımaktadır ve bu da yine Seri Tahkim Kuralları’nın altında yatan iki önemli ve tekrarlanan fikre işaret etmektedir: tarafların anlaşması ve hakem heyetinin geniş takdir yetkisi. Seri Tahkim Kuralları’nın mali açıdan ve delillere ilişkin düzenlemeler konusunda birtakım tartışmalı yanları olsa da, tahkim yargılamasını yürüten taraf vekillerinin ve hakemlerin bu konuda özenli davranması sonucunda söz konusu sorunlarla başa çıkılması mümkün görünmektedir.
