Arka Plan
Otonom ve Tam Otonom Araçlar Kanunu Teklif Taslağının (“Taslak”) Genel Gerekçesinde ifade edildiği üzere, bu çalışmanın sebebi otonom araçların artık günlük hayatın bir parçası haline gelmiş olmasıdır. Taslak’a göre amaç, otonom ve tam otonom araçları tanımlamak, kullanıma ilişkin esasları belirlemek ve trafiği ilgilendiren tüm konularda mevcut mevzuata ek önlemler getirmektir. Ayrıca, Taslak ile, Türk Ceza Kanunu ve Karayolları Trafik Kanunu’nda da değişiklikler yapılması öngörülmektedir.
Kanun taslağı neler getiyor?
1. Otonom ve Tam Otonom Araçlar Kanun Teklifi Taslağı
Otonom araçlara ilişkin Taslak, yalnızca izin ve deneme süreçlerini değil; kullanım, bakım, veri kaydı, olay ve kazaların bildirilmesi ile sorumluluk rejimini de kapsayan geniş yükümlülükler getirmektedir.
a. Tanımlar
- Otonom araç, sürücünün devamlı kontrolünün gerekmediği ancak zaman zaman sürücü müdahalesinin gerektiği, otonom hareket etmek üzere imal edilmiş motorlu araç.
- Tam otonom araç, herhangi bir sürücü kontrolü olmadan otonom hareket etmek üzere imal edilmiş motorlu araç.
- Güvenlik Operatörü: Otonom araçlar kullanılırken karşılaşılan herhangi bir aksaklık durumunda aracın uzaktan yönetimini ele alan teknik personel.
- Yetkilendirilmiş Sürücü: Otonom araçları kullanmak üzere önce Millî Eğitim Bakanlığı tarafından hazırlanan eğitimlere ve sonrasında sınava girerek otonom araç kullanma sertifikası sahibi kişi. Sertifika alan sürücünün ek olarak Yetkili Makamdan onay alması gerekmektedir.
- YOAK (Yetkili Otonom Araç Kuruluşu): Yetkili otonom araçların yönetiminden sorumlu kuruluş.
- Yetkili Makam: İçişleri Bakanlığı
b. Yetkilendirilmiş Otonom Araç Kuruluşları (“YOAK”)
Her yetkilendirilmiş otonom aracın, Yetkilendirilmiş Otonom Araç Kuruluşu (“YOAK”) tarafından yönetileceği öngörülmüştür. Bu kuruluşlar öncelikli olarak araç üreticileri ve yazılım sağlayıcılarıdır. Bu kuruluşlar otonom aracın sürekli olarak kendi kendine sürüş testine uygunluğunu sağlamakla yükümlü olacaktır. YOAK’ların yetkilendirilmesinden ve düzenlenmesinden Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı sorumlu olacaktır.
YOAK sorumlulukları aşağıdaki gibi olacaktır:
- YOAK’lar otonom araçların sürekli olarak güvenli ve mevzuata uygun şekilde çalışmasını sağlamakla yükümlüdür.
- Kaydedilen verilerin düzenli olarak yetkililere iletilmesi ve gerektiğinde incelemeye sunulması gerekmektedir.
- Yazılım güncellemeleri ve aracı iyileştirmeye yönelik diğer değişiklikler düzenli olarak yapılmalı ve yetkililer tarafından onaylanmalıdır.
c. Otonom Araçların Seviyeleri
Otonom araçların seviyeleri belirlenirken SAE International tarafından yapılan “SAE J3016” standardı kullanılmıştır. Bu standarda göre Seviye 0’dan başlayan altı seviye mevcuttur. Bu sınıflandırmada temel kriter, aracın “kendi kendine sürüş testini” geçebilmesidir. Taslak’ın uygulanabilmesi için aracın 3 ile 5 arasında bir otonomi seviyesinde olması gerekir. Seviye 0 hiçbir otomasyonun olmadığı, tüm sürüş görevlerinin sürücü tarafından gerçekleştirildiği araçları ifade eder. Seviye 5 ise tam otomasyonu ifade eder ve insan sürücüye hiçbir gereksinim yoktur. Alt sınır olan seviye 3 ise koşullu otomasyon durumudur. Araç belirli koşullar altında tüm sürüş görevlerini üstlenebilir ancak sistemde bir problem olduğunda sürücü müdahalesi gereklidir.
d. Yetkilendirme, Deneme ve Kullanım
Otonom veya tam otonom motorlu bir aracın trafiğe açık alanda denenmesi veya kullanılması Yetkili Makam (İçişleri Bakanlığı) tarafından yetkilendirilmesine bağlı olacağı öngörülmüştür. Yetkilendirme için İçişleri Bakanlığı’na başvuru yapılacaktır. Bu yükümlülüğün ihlali durumunda sürücüye veya YOAK yetkilisine 120 gün adli para cezası öngörülmüştür. Ancak, otonom motorlu aracın kullanılması veya denenmesi otonom sistemin etkinleştirilmesini içermiyorsa yetkilendirme gerekmeyecektir. Yetkilendirme başvurusunda hangi şartların aranacağı ve hangi belgelerin talep edileceği henüz kesin olarak belirlenmemiştir.
e. Bakım Yükümlülüğü
Yetkili sürücü veya YOAK, onaylı deneme veya özel kullanımda araç ve parçalarının her zaman iyi durumda tutmak ve sistemin zarar vermeyecek şekilde çalışmasını sağlamak zorunda olacaktır. Bu yükümlülüğün ihlalinde ilk seferde 80.000 TL, sonraki ihlallerde 200.000 TL idari para cezası öngörülmüştür.
f. Verilerin Kaydedilmesi
Onaylı deneme veya onaylı özel kullanımda kullanılacak olan her taşıtın ilgili mevzuata göre bilgi depolayabilen bir veri kaydedici ile donatılması gerektiği öngörülmüştür. Bu kullanımlar esnasında otonom sistem açılmış olsun veya olmasın, veri kaydedici her zaman çalışır durumda olmalıdır. Dijital formatta toplanan veriler, yetkilendirmenin geçerlilik süresini aşsa bile kayıt tarihinden itibaren en az 3 yıl süreyle saklanmalıdır. Veri kaydedici tarafından yakalanan herhangi bir bilginin düzenlenmesi, değiştirilmesi ve üzerinde oynanması durumunda 200.000 TL, diğer normların ilk ihlalinde 40.000 TL sonraki ihlallerinde ise 80.000 TL idari para cezası öngörülmüştür.
g. Olayları ve Kazaları Bildirme Yükümlülüğü
Yetkili sürücü veya YOAK, Yetkili Makam’ın talep edebileceği süre ve şekilde iki durumu bildirmekle yükümlü olacaktır. Bunlardan ilki, deneme veya özel kullanımda kullanılan bir otonom aracın otonom sisteminin arızalanmasıyla ilgili herhangi bir olaydır. İkinci durum ise otonom aracın kullanımından kaynaklanan veya bu kullanımdan doğan ölüm, bedensel yaralama veya mal hasarına yol açan herhangi bir olaydır. Bu yükümlülüklerin ilk ihlalinde 40.000 TL, sonraki ihlallerinde ise 80.000 TL idari para cezası öngörülmüştür.
h.Araçların Testlerden Geçmesi ve İbraz Yükümlülüğü
Yetkili Makam tarafından yazılı olarak talep edilmesi halinde yetkili sürücü veya YOAK, otonom motorlu taşıtı, kullanılan altyapı teknolojisini veya herhangi bir ekipmanı veya cihazın parçasını Yetkili Makamın belirleyeceği kişi önünde, zamanda ve yerde ibraz etmekle yükümlü olacağı öngörülmüştür. Ayrıca Yetkili Makam, otonom motorlu taşıtı, teknolojisini veya herhangi bir parçasını kendisi icra etmek zorunda olmadan teste tabi tutabilir. Ancak bu kararlar yalnızca üç amaçla verilebilir: otonom motorlu aracın güvenliğini değerlendirmek, yetkilendirmenin koşullarını tekrardan gözden geçirmek, Taslak’a veya yetkilendirme koşullarına aykırılık olup olmadığını tespit etmek. Bu amaçlardan herhangi biriyle verilen karara rağmen ibraz yükümlülüğünü yerine getirmeyen yetkili sürücü veya YOAK’a ilk ihlalde 40.000 TL sonraki ihlallerde ise 80.000 TL idari para cezası öngörülmüştür.
i. Bağımsız Olay İnceleme Birimi
Taslak, otonom araçların karıştığı olayları teknik şekilde incelemek üzere İçişleri Bakanlığı’na bağlı ancak bağımsız çalışan Bağımsız Olay İnceleme Birimi kurulacağı öngörülmüştür. Beş farklı alandan uzmanlardan oluşan bu birim; teknik inceleme, hukuki değerlendirme, olay yeri analizi, veri incelemesi ve tıbbi değerlendirmeleri yapar. Görevleri arasında kazaların nedenlerini araştırmak, rapor hazırlayıp ilgili mercilere sunmak, önleyici öneriler geliştirmek ve kamuoyunu bilgilendirmek yer alır. Genel Kolluk ise kazayı ilk inceleyen ve delil toplayan birim olarak bu yapıyla iş birliği içinde çalışır.
j. Sorumluluk
Taslak, otonom araçlarda sorumluluğu kullanıcı ve üretici arasında paylaştırmaktadır. Kullanıcının; gereken zamanlarda müdahale etmediği (kullanıcı-sorumlu modda), araç otonom modda olsa bile alkol/uyuşturucu etkisi altında olduğu veya yazılımda yetkisiz değişiklik yaptığı durumlarda sorumlu tutulacağı öngörülmüştür. Üreticinin ise yazılım veya donanım hataları, güvenlik standartlarına aykırı tasarım ve üretim kusurları ile yanıltıcı bilgi veya veri manipülasyonu nedeniyle sorumlu olacağı öngörülmüştür. Bazı kazalarda ise hem kullanıcı hem üretici kusurlu sayılabilecek ve müşterek sorumluluk ortaya çıkabilecektir.
2. Türk Ceza Kanunu’nda Yapılması Öngörülen Değişiklikler
Türk Ceza Kanunu’nda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun Taslağı ile; Türk Ceza Kanunu’nun “taksirle öldürme” başlıklı 85. Maddesinden sonra gelecek şekilde, “otonom ve tam otonom araçların taksirle ölüme sebebiyet vermesi” başlıklı yeni bir madde eklenmesi öngörülmüştür. Buna göre, otonom ve tam otonom araçların taksirle bir insanın ölümüne neden olması durumunda, sayılan kişilerden kusuru olanların 3 aydan 6 aya kadar adli para cezası ile cezalandırılması öngörülmektedir. Bu kişiler; araç maliki, yetkili sürücü, Yetkilendirilmiş Otonom Araç Kuruluşu, araç mekaniğini üreten, araç yazılımını geliştiren, araç trafik verilerinin iletilmesinde aracılık yaparak internet erişimini sağlayan, bu araçlar için güvenlik teknolojilerini üreten, trafik alt yapısını kurmak ve işletmekle görevli olan kamu veya özel sektör yöneticileri kişilerdir. Ayrıca, bu cezanın ağırlaştırılmış halleri de Türk Ceza Kanunu’nun “taksirle öldürme” başlıklı 85. maddesine benzer şekilde düzenlenecektir.
Türk Ceza Kanunu’nun “taksirle yaralama” başlıklı 89. maddesinden sonra gelecek şekilde, “otonom ve tam otonom araçların taksirle insan yaralamaya neden olması” başlıklı yeni bir madde eklenmesi öngörülmüştür. Buna göre, otonom ve tam otonom araçların taksirle bir insana acı vermesi veya sağlığını ya da algılama yeteneğini bozması durumunda yine yukarıda sayılan kişilerden kusuru olanlar 1 aydan 3 aya kadar adli para cezası ile cezalandırılması öngörülmektedir. Bu cezanın ağırlaştırılmış halleri de Türk Ceza Kanunu’nun “taksirle yaralama” başlıklı 89. maddesine benzer şekilde düzenlenecektir.
3. Karayolları Trafik Kanunu’nda Yapılması Öngörülen Değişiklikler
Karayolları Trafik Kanununda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun Taslağı ile; Karayolları Trafik Kanunu’ndaki (“Kanun”) bazı yükümlülüklerin kapsamı genişletilmiştir; sorumluların arasına otonom ve tam otonom araçlar, tam otonom araç işletenleri ve otonom araç yetkili sürücüleri gibi kişiler eklenmiştir. Yükümlülükler ve sorumlulara ilişkin beklenen değişiklikler aşağıdaki gibidir:
- Kanun’un 21. maddesi uyarınca tescil belgesi ve plakası alma yükümlülüğüne uymayan tam otonom araç işletenlerine de idari para cezası verileceği öngörülmüştür.
- Kanun’un 23. maddesi uyarınca tescil belgesinin ve tescil plakasının aracın üstünde bulundurulması zorunluluğunun kapsamında tam otonom araç işletenler de dahil edilecektir. Başka bir araca tescilli veya sahte plaka takan otonom ve tam otonom araç işletenin Türk Ceza Kanunu madde 204 uyarınca cezalandırılacağı öngörülmüştür.
- Kanun’un 26. maddesi uyarınca belirli araçlarda yer alması zorunlu olan trafik ayırım işaretleri ve diğer işaretlere ilişkin yükümlülüklere ve yasaklara uymayan tam otonom araç işletenlere de ceza kesileceği, araçların ruhsatları belirli süreliğine geri alınacağı ve araçların trafikten menedileceği öngörülmüştür.
- Kanun’un 47. maddesinde düzenlenen trafik işaret ve kurallarına uyma zorunluluğuna aykırı davranan tam otonom araçların otuz gün süreyle trafikten menedilecekleri, aynı yıl içinde üç veya daha fazla kez bu yasakları ihlal eden tam otonom araçların ise teknik muayeneye sevk edileceği öngörülmüştür. Benzer bir yaptırım 51. maddede yer alan hız sınırlarına ilişkin olarak da öngörülmektedir.
- Kanun’un 58. maddesinde düzenlenen yolun en sağında durma, yolcu iniş-binişlerini sağdan yapma yükümlülüğü otonom araçlarda yetkili sürücüyü ve tam otonom araçlarda ise işleteni de bağlayacağı öngörülmüştür.
- Otonom araçlarda yetkili sürücü ve tam otonom araçlarda işleten, Kanun’un 59, 60, 61 ve 62. maddelerinde hüküm altına alınan zorunlu haller dışında taşıt yolu ve diğer belirli yerlerde duraklama veya park etmeyi yasaklayan yükümlülüğe uyma zorunluluğu öngörülmüştür.
- Kanun’un 67. maddesinde ifade edilen, karayolunu kullananlar için tehlike doğurabilecek ve bunların hareketlerini zorlaştıracak hareketlerde bulunmama yükümlülüğü otonom ve tam otonom araçları için de uygulanacağı öngörülmüştür. Bu yükümlülüğe uyulmaması halinde otonom araç yetkili sürücüsünün, otonom araç işleteninin ve tam otonom araç işleteninin sorumlu olacağı düzenlenmiştir.
- Kanun’un 72 ve 73. maddelerinde belirtilen kamunun rahat ve huzurunu bozacak davranışlarda bulunmama sorumluluğunun otonom ve tam otonom araç işletenleri ile otonom araç yetkili sürücüleri bakımından da uygulanacağı öngörülmüştür.
- Kanun’un 77, 81 ve 82. Maddelerinde belirtilen seyir halindeyken engelli bireylere, kaza halinde ise kazadan etkilenenlere yardımcı olma yükümlülüklerini düzenlemektedir. Otonom araç yetkili sürücüsü, tam otonom araç işleteni ve tam otonom araç güvenlik operatörünün de bu yükümlülüğe uyacağı öngörülmüştür.
- Kanun’un 118. Maddesinde belirtilen Kanun’da suç sayılan fiillerde bulunulması halinde, otonom araç yetkili sürücüsüne ceza puanı verileceğini öngörülmektedir. Düzenlemeye göre, ceza alan tam otonom araç trafikten menedilmekte ve ölümle sonuçlanan trafik kazasına asli kusurlu olarak neden olan otonom ve tam otonom araçların işletme izinleri süresiz olarak iptal edilmektedir.
Sonuç
Taslak, otonom araçların güvenli ve hukuka uygun biçimde trafiğe çıkabilmesi için kapsamlı yükümlülükler getirmektedir. Hem kullanıcılar hem üreticiler için sorumluluk çerçevesi netleştirilmiş, veri kaydı, bakım ve olay bildirimi gibi alanlarda ayrıntılı kurallar öngörülmüştür. Böylece hem trafik güvenliği hem de hukuki belirlilik açısından önemli bir adım atılmıştır
